سیری اجمالی بر گوشه هایی از اندیشه فرماندهی، مدیریتی و رهبری نظامی حضرت علی (علیه السلام):با تأمل در نهج البلاغه می توان به بخشی از تفکرات و اندیشه فرماندهی، مدیریتی و رهبری نظامی آن امام (علیه السلام) پی برد. امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) به عنوان، الگوی کامل، در گفتار و کردار خود به موضوع استراتژیک جهاد و مسائل مربوط به آن پرداخته است و در بحث نظری راجع به جهاد، دیدگاه های اسلام را به نحوی زیبا و در عین حال قوی و مستدل تبیین نموده است و در زمینه هدف های والای جهاد و راه های مشروع و معقول، وصول به آن هدفها، تفکرات نابی را با استناد به منبع عظیم وحی ارائه داده است (فرامرزی، 13:1380). حضرت علی (علیه السلام) به طور کلی از جنگ امتناع ورزیده و در مکتوباتی که به لشگریانش پیش از آغاز جنگ صفین می نویسد، به این موضوع اشاره کرده و می فرماید:
«با دشمن جنگ را آغاز نکنید تا آنها شروع کنند زیرا بحمدالله حجت با
شماست و آغازگر جنگ نبودنتان تا آن که دشمن به سوی شما آید، حجت دیگری بر حقانیت شما خواهد بود اگر به اذن خدا شکست خوردند و گریختند، آن کس را که پشت کرده نکشید و آن کس را که قدرت دفاع ندارد آسیب نرسانید و مجروحان را به قتل نرسانید» (نهج البلاغه، نامه 495:14).
پس طبق آموزه های نهج البلاغه جنگ و جهاد دفاعی دارد (رسولی، 118:1389). بنابراین در سیره و عملکرد حضرت علی (علیه السلام)، که منطبق با معارف اسلامی است؛ جنگ هدف نیست، بلکه وسیله ای است برای تحقق اهداف انسانی و الهی مانند عدالت، دفاع از آزادی، رهایی مظلومان، دفاع از شرف و آبرو و... است. در اینجا تنها به بخشی از ارزش ها که در افکار و اندیشه های فرماندهی، مدیریتی و رهبری نظامی آن حضرت مورد عنایت قرار گرفته اند، اشاره می شود:
الف) اقامه حق به عنوان هدف جنگ و جهاد: قرآن کریم حق را امر الهی می داند (انعام: 75)؛ و تبعیت از باطل را ویژگی کافران بر می شمرد (محمد:3) در اندیشه های نظامی حضرت علی (علیه السلام) که مبتنی بر تعالیم دین مبین اسلام است اقامه حق به عنوان هدف جنگ و جهاد مطرح است. امام علی (علیه السلام) در جریان سرکوبی پیمان شکنان، جبهه آنان را ادامه جبهه شرک می خواند و جبهه خود را تداوم جبهه پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) معرفی می نماید و هدف جهاد خود را نشان دادن چهره حق از درون باطل عنوان می کند (فرامرزی، 21:1380). از سویی دیگر ایشان فلسفه حکومت و زمامداری را در اقامه حق و نفی باطل می دانند و بر ضرورت حق گرایی تأکید می نمایند (نهج البلاغه، نامه 607:66). در این منش، حق، مهم ترین و با ارزش ترین نیاز و حیثیت حیات بشر محسوب می گردد و پاسداری عاشقانه از حق و حق مداری بر هر امر دیگری مقدم است و هدف وسیله را توجیه نمی کند (رشیدزاده، 109:1387).
ب) حفظ اسرار نظامی: اندیشه نظامی حضرت علی (علیه السلام) به حفظ اسرار نظامی توجه داشته، در عمل و بیان اجرا کرده و به یارانش تعلیم می دهد.